Warmia

Warmia lub Warmija (pruskie Wormjan – czerwona ziemia, warm. Warńija, mazur. Warmzia, łac. Varmia) – kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim. Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów. Zasięgiem obejmuje 4249 km², czyli środkową i północną część Pojezierza Olsztyńskiego, północno-zachodnią część Pojezierza Mrągowskiego i Równinę Warmińską. Warmia to kościoły, zamki, kapliczki, odkrywanie brukowanych dróg, wojaże rowerowe, dziewicza przyroda usiana lasami i wzgórzami o leniwych, obłych zboczach oraz raj dla wielbicieli jezior i rzek. To również bezkresne królestwo dzikiego ptactwa i zwierzyny. Wszechwładną panią jest tutaj natura. Nieliczne miasta przegrywają z nią urodą na całej linii.            
Najstarsze znaczenie słowa „Warmia” wiąże się z miastem Frombork, którego pierwotna nazwa brzmiała właśnie Warmia (od pruskich słów „Wormyan” lub „Wurmen”, oznaczających kolor czerwony). Prawdopodobnie w tym miejscu znajdowało się centrum rodowe pruskiego plemienia Warmów, zamieszkującego tereny nad Zalewem Wiślanym od Elbląga do Królewca. Nazwa Frombor zaś ma znaczenie maryjne. Jest ono bowiem zmodyfikowaną nazwa niemieckiej Frauenburg, co oznacza „gród Pani”, a domyślnie: „Matki Bożej”.
Historyczna Warmia przez dwieście dwadzieścia trzy lata (1243-1466) była pod panowaniem Krzyżaków, ponad trzysta lat we władaniu Rzeczypospolitej (1466-1772), sto siedemdziesiąt trzy lata (1772-1945) w państwie pruskim, potem niemieckim, a od 1945 znalazła się po raz drugi w granicach Polski. Zamieszkiwana początkowo przez pruskich Warmów, Natangów oraz Galindów została skolonizowana przez Niemców, a w XVI wieku również przez Polaków. W czasach nowożytnych północną Warmię zasiedlili Niemcy, południową Polacy. Przez długie wieki między Warmiakami mówiącymi po niemiecku i po polsku nie było antagonizmów narodowościowych. Żyli zgodnie i przykładnie. Dopiero pod koniec XIX wieku można obserwować na Warmii przebudzenie narodowe i większe zbliżenie się do wszystkiego, co polskie. W dużym stopniu przyczyniły się do tego objawienia gietrzwałdzkie w 1877 roku, podczas których Maryja przemówiła do dzieci po polsku.
Miasta:
Barczewo (dawniej Wartembork) - pierwotnie lokowane było w 1325 w miejscu, gdzie obecnie jest miejscowość Barczewko. Po zniszczeniu pierwszego grodu przez Litwinów nowe miasto uzyskało prawa miejskie 4 lipca 1364 od biskupa warmińskiego Jana II Stryprocka, zasadźcą i sołtysem drugiej lokacji miasta był Henryk z Łajs. Miasto wybudowano na planie prostokąta z centralnym rynkiem. W części północno-wschodniej zlokalizowany został kościół farny p.w. św. Anny, a w części południowo-wschodniej kościół franciszkański św. Andrzeja. Na północ od kościoła farnego zlokalizowany był zamek biskupi, w którym rezydował burgrabia zarządzający jednym z komornictw Księstwa Warmińskiego. Funkcję burgrabiego pełnił m.in. Bartosz Kromer – brat biskupa Marcina Kromera. Miasto posiadało dwie bramy miejskie: Olsztyńską i Jeziorańską oraz Furtę Zamkową. Parafia w ówczesnym Wartemborku przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Jezioranach.
Biskupiec (niem. Bischofsburg, spotykana jest również nazwa Biskupiec Reszelski) - miasto położone jest w południowo-wschodniej części Warmii. Powstało na bazie osady przy strażnicy biskupów warmińskich. Zamek pierwotnie był budowlą drewniano-ziemną, a później murowaną. Pierwsza wzmianka w zachowanych dokumentach o zamku w Biskupcu pochodzi z 1389. Budowla miała strzec trasy Warszawa-Królewiec. Zamek w Biskupcu uległ całkowitemu zniszczeniu w czasie wojny trzynastoletniej. Prawa miejskie(chełmińskie) dla Biskupca nadał biskup Henryk Sorbom 17 października 1395. Zasadźcą Biskupca był Jan z Mokin (wieś koło Olsztyna). 
Bisztynek (niem. Bischofstein oznacza biskupi kamień) - nazwa miasta wiąże się z największym głazem narzutowym na Warmii i Mazurach. Bisztynek założony został najpierw jako wieś w 1346 na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o nazwie Strowangen. Wieś założona przez wójta krajowego Brunona Luta. W dniu 30 kwietnia 1385 miasto lokował biskup warmiński Henryk Sorbom. W przywileju kolacyjnym uposażono kościół parafialny, konsekrowany w 1400. Prawa miejskie Bisztynka w 1448 r. potwierdził biskup Franciszek Kuhschmalz. Miasto zniszczone zostało w 1414 r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej, kolejny raz w latach 1454-1466 (wojna trzynastoletnia) i w 1479 w czasie tzw. wojny kleszej. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto wraz z całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. Zniszczenia powodowały także pożary w latach. W roku 1568 biskup Stanisław Hozjusz przyznał miastu prawo odbywania dorocznych jarmarków. W roku 1735 Bisztynek zajęły wojska litewskie, opowiadające się za Stanisławem Leszczyńskim, a na miasto nałożono wysokie kontrybucje. Wskutek I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Bisztynek przeszedł pod władzę Prus. Bisztynek poniósł największe straty w wyniku przejścia frontu zimą 1945 r. (zniszczenia sięgały 40% budynków mieszkalnych i 80% budynków użyteczności publicznej). W połowie miasto utraciło historyczna zabudowę, w tym najcenniejsze kamienice wokół rynku. W wyniku konferencji poczdamskiej Bisztynek przekazany został Polsce, zaś jego niemieckojęzyczna ludność wysiedlona.
Braniewo (niem. Braunsberg) - Braniewo jest najstarszym miastem warmińskim, powstało ok. 1240 r. Od około 1250 do 1340 Braniewo było siedzibą biskupów warmińskich, a do 1278 stolicą diecezji. Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia rosnącego znaczenie mieszczan, w roku 1342 obok starej Brunsbergi biskup Herman z Pragi założył konkurencyjne Nowe Miasto. Położone było na przeciwnym brzegu Pasłęki). Nowe Miasto nie osiągnęło większego znaczenia, a w roku 1772 zostało połączone administracyjnie ze starym miastem. W czasach wojen szwedzkich miasto wielokrotnie niszczone i grabione z kosztowności, podupadło. W 1772 r. anektowane przez Prusy, zostało stolicą powiatu w prowincji Prusy Wschodnie oraz siedzibą garnizonu.  Brunsberga i okolice pozostały katolicką wyspą w morzu pruskiego protestantyzmu. Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy. W 1852 r. to tutaj otwarto pierwszą w Prusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Kwidzyn. W 1854 r. zbudowano w Braniewie synagogę, która istniała do 1938 r. W 1887 r. powstała Szkoła Rolnicza, pierwsza w Prusach Wschodnich. W 1945 r. Braniewo było zniszczone (w 85%) i splądrowane przez Armię Radziecką. Po II wojnie światowej nazwę miasta zmieniono na słowiańską – Braniewo.
Dobre Miasto (niem. Guttstadt) - powstało w miejscu grodu pruskiego, położonego pośród bagien i rozlewisk, nad brzegiem rzeki Łyny, na sztucznej wyspie powstałej po przekopaniu kanału, tzw. Dużej Łyny dla potrzeb obronnych i potrzeb młyna. Nazwa miasta najprawdopodobniej wywodzi się od pruskiego słowa gudde oznaczającego krzak, zarośla. W 1329 r. biskup warmiński Henryk II Wogenap nadał osadzie prawa miejskie. Z 1336 pochodzi łaciński zapis miasta – Bona Civitas. Herbem miasta był jeleń trzymający w pysku gałązkę dębu z dwoma żołędziami, stojący na zielonej trawie. Patronką miasta jest święta Katarzyna Aleksandryjska. Dobre Miasto było ośrodkiem dóbr biskupich, siedzibą kapituły kolegiackiej (do 1811), a także ośrodkiem handlu i rzemiosła. W 1466, na mocy postanowień pokoju toruńskiego wraz z całą Warmią, znalazło się w granicach inkorporowanych do Polski Prus Królewskich. W 1627 zostało zniszczone przez Szwedów, którzy zrabowali również cenną bibliotekę kapituły. Do rozbiorów Dobre Miasto znajdowało się na autonomicznym obszarze podległym władzy biskupów warmińskich – Dominium Warmińskim. W 1772 dostało się pod zabór pruski. W latach 1865-1896 było siedzibą władz powiatu lidzbarskiego. W październiku 1810 dekretem króla Prus zlikwidowano kolegiatę, a w latach 1830-1834 wybudowano w mieście kościół ewangelicki.
Frombork (niem. Frauenburg) - pierwsza wzmianka źródłowa o formującym się u stóp Wzgórza miasteczku pochodzi z 1278. Kiedy po kolejnym powstaniu Prusów w 1275 doszczętnie spalono katedrę w Braniewie, biskup postanowił przenieść kapitułę warmińską i wybudować tu katedrę. Nazwę miasta przyjęto od Najświętszej Marii Panny, patronki katedry, mówiono też Gród Naszej Pani. Od czasów założenia życie mieszkańców miasta wiązało się głównie z rybołówstwem i rolnictwem. Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 miasto wraz całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. We Fromborku przebywał Mikołaj Kopernik, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od roku 1510 do dnia swojej śmierci w maju 1543 roku.
Jeziorany  (niem. Seeburg) - w pobliżu Jezioran, koło wsi Krokowo, znajdowały się osady pruskie. Prawdopodobnie na wzgórzu, zwanym Świętą Górą (179 m n.p.m.), w czasach Prusów miały miejsce obrzędy religijne. Założycielem Jezioran był biskup warmiński Herman z Pragi, który położył duże zasługi przy uregulowaniu granic biskupstwa i dominium warmińskiego oraz zasiedleniu południowej Warmii. Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 r. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożna wieżą, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. Zamek rozebrano po pożarze w 1783 r., a materiał przeznaczono na odbudowę miasta. Zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. Mury obronne miały trzy bramy: Mostową, Młyńska i reszelską, zostały wzniesione po 1360 r. Pożar z 1783 r. zniszczył Jeziorany niemal doszczętnie. Odbudowano je w całości murowane, co na owe czasy było niezwykłe.
Lidzbark Warmiński (niem. Heilsberg) - od 1350 r. do XIX wieku był stolicą Warmii i dawniej jej największym miastem. Miasto było ważnym centrum wiary i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, często dlatego też nazywano je Perłą Warmii. Przez długi czas było pod panowaniem biskupów warmińskich. Był to też znaczny ośrodek gospodarczy ustępujący swym znaczeniem na Warmii tylko Braniewu. W mieście znajduje się zamek biskupów warmińskich, który za dużą wartość artystyczną i historyczną w skali światowej, uznany został za pomnik historii.
Olsztyn (niem. Allenstein)  - pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z roku 1334, kiedy to Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, nadając jej nazwę Allenstein (Gród nad Łyną, Alna znaczy "łania", to pruska nazwa Łyny). Zasadźcą i pierwszym burmistrzem miasta był Jan z Łajs. Liczne wojny XV wieku niejednokrotnie niszczyły młode jeszcze miasto. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. W ostatnich latach XIX wieku i na początku XX wzniesiono nowe gmachy publiczne, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W roku 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon. 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona, po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy.
Orneta (niem. Wormditt) - 12 sierpnia 1308 – na ten dzień datowana jest pierwsza wzmianka o osadzie Orneta.  9 lat później powstały mury obronne i rozbudowany został zamek. Kilka nastepnych lat to: budowa kościoła farnego w mieście, ratusza, istniał tu też szpital św. Ducha - średniowieczny szpital ornecki.
Pieniężno (niem. Mehlsack) - Prusowie założyli w tym miejscu gród obronny, który nazywał się Melcekuke. Pierwsze zapiski w kronikach zakonu krzyżackiego podają datę 1282 r., kiedy to biskup warmiński przekazał posiadłości kapitule z poleceniem założenia parafii i wzniesienia kościoła. Nie jest dokładnie znana data nadania praw miejskich, niektóre źródła podają 1295 r., jednak w dokumentach po raz pierwszy nazwy civitas (łac. – miasto) użyto w 1312 r., gdy kapituła warmińska wystawiła przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Prawa ze względu na około 90% zniszczenie miasta podczas II wojny światowej zostały w 1945 r. utracone. Ponownie Pieniężno odzyskało prawa miejskie dopiero w 1973 r.
Reszel (niem. Rößel) - w 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę. Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247 gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Reszel w 1254 przypadł biskupowi warmińskiemu - w dokumentach wymieniany jako "castrum Ressel". Miasto posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W 1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką, Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po Braniewie i Lidzbarku Warmińskim. 21 sierpnia 1811 w Reszlu miał miejsce ostatni w Europie przypadek spalenia czarownicy na stosie. Ofiarą była Barbara Zdunk. Oskarżano ją jednak nie tylko o czary, ale przede wszystkim o podpalenie, bowiem w 1807 na zamku miał miejsce pożar, którego przyczyny pozostają niejasne. Proces trwał 3 lata. Sprawa winy budziła kontrowersje, jednak sąd w Królewcu zatwierdził wyrok. Przed spaleniem skazaną uduszono.